Dünyadaki Nehirler ve Oluşumları

Dünyadaki Nehirler ve Oluşumları

Nehirler her ülkenin görünümünün oluşmasına yardımcı olurlar. Güney Avrupa‘daki, güneybatı Amerika‘daki veAvustralya‘nın iç kısımlarındaki kurak alanlardaki gibi nehirler yalnızca yağmurlu mevsimlerde var olurlar. Arabistan‘dakiWadi Hadramut gibileri ise binlerce yıldır akmamıştır. Tiber ve Thames gibi nehirler ise hikayelerin anlatılmaya başlandığı zamanlardan itibaren akmaya devam etmekte ve bazen taşkınlara yol açmaktadırlar.

Dünyanın en uzun nehri olan Nil, orta Afrika‘nın dağlarından Akdenize’e kadar 6695 km boyunca akar. En kısa nehir ise 37m mesafe ile ABD’deki Oregon’da Devils Uke’den Pasifik Okyanusu’na akan D nehridir. Uzunluklarından bağımsız olarak nehirlerin tümünün yaşam döngüsü aynıdır.

Nehirler Nasıl Oluşur?

Karaya yağan yağmur ve kar, yerçekiminin etkisiyle genellikle bir göl ya da deniz olan en alçak noktalara ulaşana kadar akar. Sular akarken kayaları aşındırır ve döküntüyü aşağılara taşır. Nehirler hiç yorulmadan sürekli olarak dünyamızdaki dağları aşındırmaktadırlar. Sular en yüksek kısımlarda daha hızlı akarlar ve geçtikleri yerlerdeki toprağı da sürüklerler.

Sular Nasıl Aşındırır?

Bu aşındırma işlemi üç yolla gerçekleşir. Bir nehir, mesela bir taşkın sırasında çok güçlü bir şekilde akarken büyük taşları ve kaya parçalarını sürükler.

Bunlar nehrin dibinde sallanarak, yuvarlanarak ilerlerken “nehir yatağı yükü’nü oluşturur.

Nehrin aktığı yoldan toparlanan çamur parçalan, alüvyon ve kil ‘asılı yük’ü oluşturur.

Kayalardaki bazı kimyasallar eriyerek suya karışarak ‘erimiş yük’ü oluştururlar. Kireçtaşı da benzer şekilde aşınır.

Bazı nehirler inanılmaz miktarlarda çökelti taşırlar. Çin’in kuzeyindeki Huang He (Sarı Nehir) Çin’in yükseklerinden San Denize her sene 1600 milyon ton alüvyon taşır. Alüvyon miktarı o kadar fazladır ki nehrin yataklarının kenarları yan taraflardaki ova seviyesinin üzerine çıkmıştır ve dolayısı ile nehir toprak seviyesinin üstünde akmaktadır. Aşırı yağış olduğu yıllarda nehir yatak ve setlerinden taşarak çok yıkıcı su baskınlarına yol açarlar. 1887 yılında Zhengzhou şehrininyakınlarında yatağından taşan nehir bir milyondan fazla insanın boğularak, açlıktan ve takip eden salgın hastalıklardan ölmesine yol açmıştır. Diğer yıllarda az yağmur yağması nedeniyle kuraklık sonucu kıtlık olmuştur. Huang He nehrinin“Çin’in Hüznü” diye bilinmesine şaşmamak gerekir.

Nehrin yatağını oluşturmasındaki tek etken hızı değildir. Nehirler, granit ve bazalt gibi sert kayalardan, kil veya alüvyon gibi yumuşak malzemelere kadar çok farklı yerlerden geçerler. Kaya tabakalarının sağlamlığı nehir yatağının şeklini etkiler. Sert kaya tabakalarındaki yatak genellikle dar ve çok dik olur. Daha yumuşak tabakalarda ise daha yumuşak eğimli olur.

Nehir yatağında bir sert kaya kütlesi çıkarsa nehir bunun altındaki ve üstündeki daha yumuşak olan tabakayı daha kolay aşındıracaktır. Böylece yatak düzensiz olacak ve çağlayanlar oluşacaktır. Aşağıya doğru olan yumuşak kaya çok çabuk aşınırsa şelaleler meydana gelir. Niyagara Şelaleleri’nde ve Victoria Şelaleleri’nde yüksekteki sert kaya yataklarından dökülen suyun inanılmaz gücü derin geçitleri aşındırmıştır.

NEHİR ve DENİZ

Bir nehir denize ulaştığında enerjisi sıfıra düşer. Bundan sonra görevi deniz devralır. Güçlü akıntılar ya da gel-git varsa,nehrin taşıdığı alüvyon deniz yatağını veya belki de kıyı boyunca bir plajı oluşturur.

Ancak, Nil‘in Akdeniz‘e ve Missisipi’nin Meksika Körfezine döküldüğü gibi, nehir güçlü akıntıların ve gel-gitin olmadığı bir denize dökülürse nehrin taşıdığı yük kıyı kesitine boşalır, kum ve çamur kümeleri meydana gelir. Böylece kümelerin aralarında çok miktarda su akışının olduğu deltalar oluşur. Bir deltayı oluşturan ince malzeme dünyanın en verimli topraklarıdır ve bazı deltalarda çok fazla sayıda insan yaşamaktadır. Ancak deltalar alçak topraklar oldukları için sel baskınlarının ve rüzgarın etkilerine çok açıktır. 100 milyondan fazla insanın yaşadığı Gana ve Brahmaputra deltalarıBengaldeş’in çok büyük bir bölümünü oluşturur. Bu geniş deltada sıklıkla nehir taşkınlarından, gel-git su baskınlarındanve kasırgalardan dolayı çok insan kaybı yaşanır.